Dünyadaki tek ÇENGZEN'in bir Türk olduğunu biliyor muydunuz?

Fikret Karakaya ve Çeng

Musiki âletlerini konu alan organolojide çeng bir «açık arp»tır. Açık arplar, «yay arp» ve «köşeli arp» olmak üzere ikiye ayrılır. Çeng, bir «köşeli arp»tır. Yaklaşık 2500 yıl boyunca yalnız Orta Doğu’da değil, Orta Asya ve Uzak Doğu’da da kullanılan köşeli arpların tarih sahnesinden en son çekileni Osmanlı çengidir.

Divan şiirinde bir mazmun olan ve sevgilinin cefasıyla beli bükülmüş âşığı simgeleyen Osmanlı çenginin atası, İran çengidir. Ama çalgı, biçim bakımından İstanbul’da bazı özellikler kazanmıştır. Osmanlı musikisinde XVII. yy’ın son çeyreğine kadar kullanılan çeng, bir yandan Osmanlı musikisi üzerindeki İran etkisinin zayıflayıp yeni bir musiki zevkinin oluşmaya başlaması, bir yandan da tanbur ve santur gibi telli sazlara gösterilen rağbetin artması üzerine terk edilmiştir.

Minyatürlere ve yazılı kaynaklara göre çeng, 17 – 24 telli, her teli tek bir ses veren, burguluğu yere paralel olmak üzere, rezonatörü sol koltuk altına alınarak her iki elin pamaklarıyla çalınan, telleri ipekten veya bağırsaktan yapılan, diyatonik olarak (yani bir sekizlide sekiz tel bulunacak biçimde) akortlandığı için, makam değişince, bazı telleri yeniden akortlanması gereken bir sazdır.

Fikret Karakaya TRT4 Çeng Konseri

Fikret Karakaya Çeng Taksimi

Bugün Dünya'da Osmanlı çengi çalan tek musikişinas olan Fikret Karakaya, aynı zamanda tek çeng yapımcısıdır da. 1995’te Bezmârâ projesi için unutulmuş 16. ve 17. yy Osmanlı sazlarını yeniden yapmaya/yaptırmaya başlayan Karakaya, kanun tekniğinden yararlanarak, bir çeng çalma tekniği geliştirmiştir. Karakaya, 1996’da başlayan çalışmaları sonunda bugün, içinde makam veya perde değişikliği bulunmamak şartıyla, en güç nağmeyi veya eseri bile çalabilecek yeterliğe ulaşmıştır. Çengin telleri, belli bir makama göre akortlandıktan sonra başka bir makama ait nağmeleri çalabilmek için, en azından birkaç teli, yeni makama göre yeniden akortlamak gerekir. Bu yüzden çengin tarihî yapısı, günümüz musikisinin her eserini çalmaya elverişli değildir. Bu yetersizliği aşmak için, çenge, kanundakine benzer bir mandal sistemi eklemek gerekir.

Çok sayıda İran ve Osmanlı minyatürünün yanı sıra muhtelif yazmaları da inceleyen Karakaya, XV. yy Türk şairi Ahmed-i Dâî’nin Çengnâme adlı mesnevîsinden de elde ettiği bilgileri kendi çalgı yapım tecrübesiyle birleştirerek ve sazın tarihî biçimine, yapısına sadık kalmaya büyük özen göstererek ilk çengini 1995 sonunda yapmıştır.

Çeng, özellikle 16. ve 17. yüzyıl Osmanlı müziğini çalmaya elverişlidir. Repertuarı Ali Ufki'nin Mecmua-i Saz u Söz'ünden ve Kantemiroğlu Edvari'ndan alınmış birtakım eserlerdir. İstenirse ney, kemânce, santur, kopuz gibi eski sazlardan biriyle ikili olarak çalınabilir. Süre: Solo resital için en kısa 20 dk, en uzun 45 dk; iki sazla en az 20 dk, en fazla 1 saat. Yemek müziği veya ambiyans müziği olarak çalınmaz.

Aşağıda dinleyebileceğiniz çeng taksimi, Bezmara'nın Fasl-i Kadim 1 isimli son albümünden alınmıştır.